KOZMİK MERCEK PART 1

Astronomik bilgi dağarcığımızı 17. yüzyıl icadı teleskoplara borçlu olduğumuza göre, onu masaya yatırmalıyız.

Teleskobu etimolojik bir incelemeye tabi tuttuğumuzda Yunanca ‘uzak’ ve ‘bakmak’ kelimelerinin bileşiminden doğduğunu görüyoruz. Zaten ilk icat edilen teleskobun da asıl işlevi tam olarak buydu. 1608 yılında Hollanda’da gözlükler için mercek üreten Hans Lippershey tarafından tasarlanan teleskop, döneminde sadece göz hizası ile paralel bir açıda kullanılan ve astroloji kaygısı olmayan bir nevi dürbün fonksiyonu görmekteydi. Aslında teleskobu icat eden ama bunu fark edemeyen Lippershey’in buluş
haberinin İtalya’ya ulaşması çok sürmedi… Galilei Galileo, bundan bir sene sonra onun icadını dikey bir açıda konumlandırıp odak noktasını gökyüzündeki cisimler olarak belirledi. 30 kez büyütme gücüne sahip bu gök mikroskobu, Samanyolu’nu, Ay’ın yüzeyini, Venüs gezegeninin evreleri ve Jüpiter’in dört uydusunu saptamakta kullanıldı. Cam ustalığı ile bilinen, Venedik’te üretilen Galileo patentli bu alette ışık toplama işlemi büyük merceklerle gerçekleştiriliyordu.

Teleskop tarihçesinde ikinci dönem, mercek yerine ayna kullanımı ile başladı. 1668 sularında ilk fonksiyonel aynalı teleskobun üretimi Isaac Newton imzası taşısa da fikir Galileo’dan çıkmıştı. Dönemin birçok bilim adamı tarafından da tartışılan, hatta James Gregory’nin 1663 yılında yazdığı Optica Promota adlı kitabında başarısız örnekler arasında gösterdiği bir buluştu bu. Ancak Newton’ın prototipi aslında kendisi için bir amaç değil bir araçtı. Meşhur Renk Teorisi’ni kanıtlamak adına geliştirdiği aynalı teleskopta, mercekli versiyonun aksine renk sapması gerçekleşmiyordu. Bu da mercekli teleskopların, deneylerinde kullandığı prizmalar gibi, beyaz ışığı astronomik objeler etrafında gökkuşağı renklerine bölüyor olmasından kaynaklanıyordu. (Gözünüzde canlandırmakta zorluk çekiyorsanız aklınıza Pink Floyd’un Dark Side of the Moon albüm kapağını getirin.)

Velhasıl Newton ile hayatımıza, teleskopların tasarım anlayışında kısa boyun makbul olduğu bir döneme geçildi. Fakat optik kusurları minimize eden bu versiyonlarda, Newton küçük bir hile yapmıştı ve bunu insanoğluna John Hadley’nin icat kronolojisine girişi gösterdi. Newton buluşunda yapımı çok daha zor olan parabolik ayna yerine küresel bir forma yer vermişti; ki bu da aslında yüzde 100 kesin görünümü sağlamaktan yoksun bir kullanımdı. Zaten Hadley de büyük ölçekli Newton tarzı teleskobun aynasını değiştirerek bunu kanıtlandı. Bazı kaynaklarda ‘ilk aynalı teleskobun mucidi’ bölümünde Hadley’nin ismini görürseniz şaşırmamanız için bu bilgiyi de eklemiş olalım.

Fotoğraf kredisi: William Herschel’in 1774’te yarattığı dev ölçekli teleskop.